نقش راهبردی پایانه‌های مرزی و گمرکی ایران در توسعه تجارت زمینی با عراق و کشورهای همسایه: الزامات سیاست‌گذاری و فرصت‌های سرمایه‌گذاری
5 خرداد 1404
مقدمه:
در عصر حاضر، تجارت بین‌المللی به‌عنوان موتور محرک اقتصاد کشورها، به‌شدت تحت‌تأثیر زیرساخت‌های لجستیکی، نظامات گمرکی و کیفیت دسترسی زمینی قرار گرفته است. در این میان، پایانه‌های مرزی و گمرکات زمینی نقش حلقه اتصال بین اقتصاد ملی و بازارهای منطقه‌ای را ایفا می‌کنند. جمهوری اسلامی ایران به دلیل جایگاه ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک خود، در چهارراه ترانزیتی شرق به غرب و شمال به جنوب واقع شده و می‌تواند محور کلیدی تجارت زمینی در منطقه غرب آسیا باشد.
در میان همسایگان ایران، کشور عراق از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است؛ هم به‌دلیل مرز مشترک زمینی طولانی (بیش از 1400 کیلومتر)، و هم به‌واسطه پیوندهای فرهنگی، مذهبی و اقتصادی. طبق آمار رسمی، عراق طی سال‌های اخیر همواره یکی از دو شریک اصلی صادراتی ایران بوده است و بیش از ۷۰٪ این تجارت از طریق مرزهای زمینی و پایانه‌های جاده‌ای صورت می‌گیرد.
با این حال، علی‌رغم اهمیت بالای این مسیرها، بخش قابل‌توجهی از پایانه‌های مرزی ایران از نظر زیرساخت، تجهیزات، مدیریت، و ظرفیت لجستیکی دچار ضعف‌های ساختاری هستند. عدم توسعه‌یافتگی پسکرانههای گمرکی، نبود سیستم‌های هوشمند مدیریت مرزی، و ناهماهنگی میان نهادهای مسئول، مانعی جدی در مسیر بهره‌برداری بهینه از این ظرفیت عظیم تجاری است.
این مقاله با رویکردی تحلیلی و راهبردی تلاش دارد ضمن بررسی وضعیت موجود پایانه‌های مرزی ایران (به‌ویژه در مرز با عراق)، فرصت‌ها و چالش‌های تجارت زمینی را بازشناسی کرده و پیشنهادهایی کاربردی برای ارتقای عملکرد پایانه‌ها و جذب سرمایه‌گذاری ارائه دهد.
بخش دوم بیان مسئله:
در شرایطی که ایران با فشار تحریم‌های اقتصادی مواجه است و نیاز فزاینده‌ای به گسترش صادرات غیرنفتی و تقویت تجارت منطقه‌ای دارد، مرزهای زمینی با عراق می‌توانند به‌عنوان دروازه حیاتی ورود ارز و محرک توسعه اقتصادی مناطق مرزی ایفای نقش کنند. با این حال، بررسی میدانی و گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد که بخش قابل‌توجهی از پایانه‌های مرزی ایران به دلایل زیر در ایفای نقش اقتصادی خود ناتوان بوده‌اند:
- زیرساخت‌های ناکافی و فرسوده در گمرکات و محوطه‌های تخلیه و بارگیری
- نبود مناطق پسکرانهای با عملکرد لجستیکی (انبارداری، ترخیص سریع، بسته‌بندی، ارزش‌افزوده)
- تعدد نهادهای تصمیم‌گیرنده و نبود مدیریت واحد مرزی
- عدم سرمایه‌گذاری هدفمند بخش خصوصی به دلیل نبود مشوق‌های روشن و تضامین دولتی
- ضعف در دیجیتال‌سازی فرآیندهای گمرکی و حمل‌ونقل
در این چارچوب، پایانه‌های مرزی به‌جای آنکه «مراکز هوشمند تبادل اقتصادی و لجستیکی» باشند، اغلب به نقاط گلوگاهی و کندکننده تجارت تبدیل شده‌اند. این شرایط نه‌تنها باعث اتلاف منابع و زمان می‌شود، بلکه فرصت حضور پایدار ایران در بازار عراق و دسترسی ترانزیتی به کشورهای عربی و مدیترانه را نیز با تهدید مواجه می‌کند.
بنابراین، سیاست‌گذاری مجدد در حوزه پایانه‌های مرزی با تأکید بر توسعه زیرساخت‌ها، مشارکت سرمایه‌گذاران، و اصلاح حکمرانی مرزی، یک ضرورت فوری و استراتژیک برای کشور محسوب می‌شود.
بخش سوم: تحلیل وضعیت موجود پایانه‌های مرزی ایران با عراق:
1.مروری کلی بر پایانه‌های فعال در مرز ایران و عراق
ایران دارای 15 گذرگاه مرزی رسمی و نیمه‌رسمی با کشور عراق است، که از این میان، حدود 10 گذرگاه فعال تجاری و مسافری محسوب می‌شوند. این گذرگاه‌ها در استان‌های کرمانشاه، ایلام، خوزستان، کردستان و آذربایجان غربی قرار دارند. پایانه‌های مهم‌تر از نظر تجارت زمینی و حجم تبادلات عبارتند از:
| ردیف | نام پایانه مرزی | استان | نوع کاربری | کشور مقابل | اهمیت تجاری |
| 1 | مهران | ایلام | مسافری و تجاری | زرباطیه (عراق) | پرترددترین پایانه در اربعین، سومین پایانه تجاری از نظر صادرات |
| 2 | شلمچه | خوزستان | تجاری و مسافری | بصره | دومین پایانه از نظر حجم صادرات غیرنفتی |
| 3 | چذابه | خوزستان | تجاری | شیب | دارای پتانسیل توسعه لجستیکی بالا |
| 4 | خسروی | کرمانشاه | مسافری و تجاری | المنذریه | فعال در اربعین، در حال توسعه مجدد |
| 5 | پرویزخان | کرمانشاه | تجاری | سلیمانیه | یکی از پرترددترین پایانه‌ها برای بازار اقلیم کردستان |
| 6 | باشماق | کردستان | تجاری و مسافری | سلیمانیه | اولین پایانه از نظر ارزش صادرات کالا به عراق |
| 7 | تمرچین | آذربایجان غربی | تجاری | اربیل | نقش راهبردی در تجارت با اقلیم کردستان |
2. آمار رسمی تجارت زمینی با عراق (تا بهار ۱۴۰۴)
طبق داده‌های گمرک ایران و وزارت صمت تا انتهای سال ۱۴۰۳:
- ارزش صادرات ایران به عراق: حدود ۱۰.۲ میلیارد دلار
- سهم تجارت زمینی (جاده‌ای): بیش از ۷۵٪ از کل صادرات به عراق
- سهم استان‌ها در صادرات به عراق از طریق مرز زمینی:
- خوزستان: ۳.۵ میلیارد دلار
- ایلام: ۲.۲ میلیارد دلار
- کرمانشاه: ۱.۸ میلیارد دلار
- کردستان: ۱.۵ میلیارد دلار
🔹 بیشترین اقلام صادراتی: مصالح ساختمانی، مواد غذایی، محصولات پتروشیمی سبک، محصولات صنعتی سبک، مواد شوینده و لوازم خانگی
3. ضعف‌ها و چالش‌های ساختاری پایانه‌های مرزی
بر اساس مشاهدات میدانی و گزارشات رسمی (وزارت راه، گمرک، سازمان توسعه تجارت):
| محور مشکل | شرح چالش‌ها |
| زیرساخت | نبود سکوهای مناسب تخلیه/بارگیری، کمبود سردخانه، جاده‌های دسترسی غیراستاندارد |
| دیجیتال‌سازی | نبود سیستم‌های یکپارچه پنجره واحد، عدم اتصال کامل به سامانه EPL و سایر سامانه‌های گمرکی |
| مدیریت | تعدد نهادهای متولی (راه، گمرک، گذرنامه، مرزبانی، حمل‌ونقل، شهرداری‌ها) و نبود یکپارچگی |
| نیروی انسانی | کمبود پرسنل آموزش‌دیده برای کنترل هوشمند، گمرکات سنتی، فساد اداری در برخی پایانه‌ها |
| لجستیک پس‌مرزی | عدم وجود پسکرانههای گمرکی و مناطق پشتیبانی، عدم جذب سرمایه‌گذار خصوصی در سایت‌های مرزی |
4. فرصت‌های کلیدی در مرز با عراق
با وجود چالش‌ها، پایانه‌های مرزی ایران با عراق دارای فرصت‌های استراتژیک متعددی هستند:
- افزایش تقاضای بازار عراق برای کالاهای ایرانی (به‌ویژه مصالح، لوازم خانگی، غذا)
- برنامه‌های توسعه‌ای دولت عراق برای بازسازی زیرساخت‌ها، به‌ویژه در بصره، کربلا و نجف
- امکان صادرات مجدد به کشورهای عربی خلیج فارس از طریق اقلیم کردستان و بندر بصره
- نقش رویدادهای مذهبی (اربعین، رمضان) در افزایش تردد مسافران و رونق حمل‌ونقل
- ظرفیت زمین در مناطق مرزی برای ایجاد سایت‌های لجستیکی، انبار و بارانداز
بخش چهارم: تحلیل تطبیقی پایانه‌های مرزی ایران با الگوهای موفق منطقه‌ای
۱. الگوی ترکیه در مدیریت پایانه‌های مرزی
ترکیه به‌عنوان یکی از موفق‌ترین کشورهای منطقه در حوزه تجارت زمینی، دارای ساختار منسجم و یکپارچه در پایانه‌های مرزی خود است. مهم‌ترین مرزهای زمینی ترکیه با کشورهای عراق، ایران، گرجستان و بلغارستان قرار دارد. پایانه مرزی «خابور» (Habur) با عراق نمونه‌ای برجسته از پایانه مدرن و استراتژیک ترکیه است.
مشخصات پایانه مرزی خابور (Habur) – ترکیه:
| ویژگی | شرح |
| موقعیت | جنوب‌شرقی ترکیه، هم‌مرز با استان دهوک عراق |
| نقش | تنها گذرگاه رسمی زمینی ترکیه و عراق |
| حجم مبادلات | حدود ۱۵ میلیارد دلار در سال ۱۴۰۲ |
| زیرساخت | ۲۴ خط کنترل همزمان، سامانه پنجره واحد، انبار لجستیکی، منطقه آزاد، تأسیسات اقامتی |
| مدیریت | واگذاری کامل بهره‌برداری و توسعه به بخش خصوصی ترکیه با نظارت دولت مدل BOT |
درس‌آموخته‌ها برای ایران:
- تمرکز بر ایجاد «پایانه‌های اختصاصی لجستیکی» با بهره‌برداری خصوصی
- کاهش نقش دولت در عملیات اجرایی و انتقال به مدل نظارتی-حاکمیتی
- اولویت دادن به «ظرفیت تخلیه-بارگیری همزمان» (Multi-Lane Operations)
۲. الگوی دوغارون (ایران – افغانستان)؛ تجربه نیمه‌موفق داخلی
پایانه مرزی دوغارون، بین ایران و افغانستان، از معدود نمونه‌های نسبتاً موفق در درون ایران است که در برخی زمینه‌ها الگوبرداری از ترکیه داشته است.
نقاط قوت پایانه دوغارون:
- احداث سکوهای بارگیری و محوطه‌های جداسازی کامیون‌ها
- نصب سامانه‌های گمرکی EPL و اسکورت دیجیتال
- مشارکت محدود سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در انبارداری و حمل‌ونقل
نقاط ضعف باقی‌مانده:
- فقدان مدیریت یکپارچه میان ارگان‌ها
- ناکافی بودن خدمات رفاهی، اقامتی و حمل‌ونقل داخل پایانه
- عدم تحقق کامل پنجره واحد و اتصال به سامانه‌های بین‌المللی
درس‌آموخته‌ها برای مرز با عراق:
- پایانه‌های مرزی با عراق باید حتی فراتر از مدل دوغارون توسعه یابند
- ضروری است مدل هم‌مکانی (Co-location) دستگاه‌ها و حاکمیت یکپارچه پیاده‌سازی شود
۳. مقایسه تطبیقی عددی پایانه‌های مرزی ایران – ترکیه – امارات ۱۴۰۳
| شاخص / کشور | ایران | ترکیه (خابور) | امارات (مرز الغویفات با عربستان) |
| میانگین زمان عبور کالا | ۴۸ ساعت | ۱۲ ساعت | ۸ ساعت |
| خطوط کنترل مرزی | ۲ تا ۴ | ۲۴ | ۱۸ |
| سامانه گمرکی | نیمه‌الکترونیک (EPL) | کاملاً دیجیتال | پنجره واحد پیشرفته |
| تعداد ارگان‌های متداخل | بیش از ۶ | ۲ (مرزبانی + گمرک | ۳ |
| مشارکت بخش خصوصی | محدود | گسترده BOT، PPP | کامل (مناطق آزاد لجستیکی) |
| زیرساخت پس‌کرانه | بسیار محدود | دارای ۵۰ هکتار منطقه لجستیکی | منطقه لجستیکی ۱۰۰ هکتاری |
بخش پنجم: پیشنهادهای راهبردی برای ارتقاء نقش پایانه‌های مرزی در توسعه تجارت زمینی با عراق
۱. ایجاد نهاد واحد مدیریتی در پایانه‌های مرزی
مشکل موجود:
پایانه‌های مرزی ایران گرفتار تعدد نهادهای اجرایی و نبود هماهنگی مؤثر هستند. بیش از ۶ دستگاه دولتی بدون سازوکار یکپارچه در یک مرز فعالیت می‌کنند (گمرک، مرزبانی، وزارت راه، قرنطینه، استاندارد، حمل‌ونقل، بهداشت و...).
راهکار پیشنهادی:
- تشکیل سازمان مدیریت یکپارچه پایانه‌های مرزی (UMPB) به‌عنوان بازوی مشترک وزارت راه، گمرک و وزارت کشور با اختیارات ویژه برای مدیریت میدانی
- اجرای مدل هم‌مکانی ادارات و فرماندهی واحد مرزی
۲. توسعه پایانه‌های لجستیکی پسکرانهای (Dry Ports)
ضرورت:
اکنون هیچ‌یک از پایانه‌های مرزی ایران با عراق دارای مناطق پشتیبان تجاری و لجستیکی استاندارد نیستند. این موضوع منجر به صف‌های طولانی، تراکم کامیون‌ها، هدررفت زمان و هزینه، و بروز بحران‌های فصلی (به‌ویژه در ایام اربعین) می‌شود.
راهکار پیشنهادی:
- تخصیص زمین‌های حداقل ۵۰ هکتاری در محدوده ۵ کیلومتری پایانه‌های مرزی برای احداث مناطق Dry Port
- اعطای مجوزهای ویژه ساخت، بهره‌برداری و صادرات خدمات لجستیکی به سرمایه‌گذاران بخش خصوصی با حمایت دولتی
- در نظر گرفتن منافع پایانه به‌عنوان هاب صادراتی منطقه‌ای، نه صرفاً گلوگاه عبوری
۳. بازطراحی مدل سرمایه‌گذاری: BOT و PPP برای پایانه‌ها
چالش:
بودجه عمومی برای توسعه پایانه‌های مرزی ناکافی است. اغلب پروژه‌ها نیمه‌تمام مانده‌اند یا فرسوده‌اند.
راهکار پیشنهادی:
- واگذاری بهره‌برداری از پایانه‌های مرزی به بخش خصوصی با قراردادهای BOT یا PPP مشابه مدل ترکیه
- ایجاد صندوق توسعه لجستیکی ملی برای حمایت مالی از پروژه‌های مرزی
- ضمانت حداقل بازگشت سرمایه برای تشویق سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی
۴. ارتقاء دیجیتالی پایانه‌ها: سامانه‌های پنجره واحد و اسکورت هوشمند
مشکل:
عبور کالا از پایانه‌های مرزی ایران به‌شدت زمان‌بر و مبتنی بر فرآیندهای دستی است.
راهکارها:
- پیاده‌سازی کامل سامانه پنجره واحد گمرکی (National Single Window) و اتصال به گمرک عراق و سایر کشورها
- توسعه سامانه اسکورت هوشمند کالا با GPS برای افزایش شفافیت و ایمنی محموله‌ها
- حذف فرم‌های کاغذی و ایجاد سیستم تبادل داده همزمان با کشور مقابل
۵. توسعه خدمات تجاری و رفاهی برای پایانه‌های چندمنظوره
کمبود:
پایانه‌های مرزی فاقد حداقل‌های خدماتی برای رانندگان، تجار و نیروهای اجرایی هستند.
اقدامات پیشنهادی:
- طراحی و ساخت مجموعه‌های چندمنظوره شامل هتل، پارکینگ هوشمند، غذاخوری، خدمات بانکی، نمایشگاه کالا و پایانه فروش مرزی
- واگذاری بهره‌برداری این فضاها به سرمایه‌گذاران با الگوی Zone Operating Lease
- استفاده از ظرفیت شهرداری‌ها و استانداری‌ها برای تأمین زیرساخت اولیه
۶. سیاست‌گذاری ویژه برای مرز مهران، چذابه و شلمچه
با توجه به نقش استراتژیک این سه مرز در تجارت با عراق و تردد زوار اربعین، ضروری است برنامه‌ای اختصاصی برای آن‌ها تدوین شود:
- مرز مهران به پایانه لجستیکی تمام‌عیار برای صادرات کالا به عراق (به‌ویژه ایلام، کرمانشاه و لرستان) تبدیل شود.
- در چذابه، زون سردخانه‌ای و محصولات کشاورزی طراحی شود.
- در شلمچه، هاب لجستیکی جنوب کشور برای اتصال دریایی-زمینی با بصره ایجاد گردد.
بخش ششم: سیاست‌گذاری‌های پیشنهادی برای تحول پایانه‌های مرزی ایران
در راستای تبدیل پایانه‌های مرزی ایران به نقاط کلیدی تجارت زمینی و دروازه‌های لجستیکی منطقه‌ای، لازم است مجموعه‌ای از سیاست‌ها و اقدامات هماهنگ، هدفمند و مبتنی بر واقعیت‌های میدانی در دستور کار قرار گیرد. سیاست‌گذاری‌های پیشنهادی ذیل، مبتنی بر داده‌های موجود، ظرفیت‌های بالفعل کشور، تجارب موفق بین‌المللی و تحلیل شکاف‌های ساختاری کنونی طراحی شده‌اند.
۱. سیاست‌گذاری نهادی و حکمرانی یکپارچه
- تشکیل «شورای عالی پایانه‌های مرزی و گمرکی» با ریاست معاون اول رئیس‌جمهور و عضویت وزرای صمت، راه و شهرسازی، اقتصاد، امور خارجه و کشور.
- ایجاد سازمان مستقل یا معاونت تخصصی در وزارت راه یا وزارت صمت با مأموریت یکپارچه‌سازی حکمرانی پایانه‌های مرزی.
- بازتعریف اختیارات گمرک، مرزبانی، شهرداری‌ها و استانداری‌ها در قالب یک چارچوب مدیریت هماهنگ مرزی (CBM)
۲. سیاست‌گذاری زیرساختی و فنی
- تدوین سند جامع توسعه فیزیکی پایانه‌های مرزی با افق زمانی ۱۴۱۰، با تمرکز بر نیازهای لجستیکی، ترافیکی، صادراتی و رفاهی.
- اولویت‌بندی ۱۰ پایانه راهبردی برای اجرای طرح‌های جامع توسعه زیرساختی شامل احداث یا توسعه:
- محوطه‌های بارگیری و تخلیه
- انبارهای چندمنظوره و سردخانه‌ها
- ایستگاه‌های تعمیر، خدمات فنی، و توقفگاه رانندگان
- پایانه‌های خاص حمل کالاهای خطرناک یا ویژه
- تجهیز پایانه‌ها به فناوری‌های نوین مدیریت ترافیک، پایش کالا، دوربین‌های نظارتی و سامانه‌های توزین و اسکن غیرتخریبی.
۳. سیاست‌گذاری سرمایه‌گذاری و تأمین مالی
- تدوین بسته‌های سرمایه‌گذاری ویژه پایانه‌های مرزی شامل مشوق‌های مالیاتی، تضمین سود و واگذاری زمین به‌صورت اجاره بلندمدت.
- فعال‌سازی مدل‌های BOT و BOLT برای توسعه زیرساخت‌ها با مشارکت سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی.
- ایجاد صندوق ویژه توسعه پایانه‌های مرزی با منابع مشترک دولتی، استانی، سازمان برنامه، بانک‌های تخصصی و سرمایه‌گذاران خصوصی.
- تعریف پروژه‌های «مولدسازی دارایی‌های مرزی» در چارچوب سیاست‌های اقتصاد مقاومتی.
۴. سیاست‌گذاری تجاری و تسهیل صادرات
- ایجاد سازوکار تعرفه‌ای خاص برای کاهش هزینه عبور کامیون‌های صادراتی از مرزها، به‌ویژه در مناطق محروم.
- راه‌اندازی «خط سبز گمرکی» برای شرکت‌های صادرات‌محور خوش‌حساب و دارای سابقه معتبر.
- طراحی سازوکار «ترانزیت یک‌روزه» برای کالاهای فاسدشدنی و دارای حساسیت زمانی.
- تنظیم موافقت‌نامه‌های دوجانبه و منطقه‌ای با کشورهای همسایه جهت هماهنگی رویه‌ها و مدارک گمرکی.
۵. سیاست‌گذاری دیجیتال و هوشمندسازی مرزها
- توسعه و استقرار کامل سامانه «پنجره واحد تجارت فرامرزی» با اتصال به گمرک، سامانه‌های حمل‌ونقل، وزارت بهداشت و استاندارد.
- طراحی و پیاده‌سازی «سامانه مدیریت مرز هوشمند» با قابلیت رصد لحظه‌ای صف کامیون‌ها، بارها و مجوزها.
- تعامل سیستمی میان گمرک ایران و گمرک عراق از طریق API مشترک جهت تبادل بلادرنگ اطلاعات.
- استفاده از RFID و بارکد دوبُعدی برای رهگیری بارها از مبدأ تا مقصد بدون توقف اضافی.
۶. سیاست‌گذاری توسعه منطقه‌ای و اشتغال‌زایی
- تبدیل مرزهای فعال به قطب‌های اقتصادی-صنعتی با جانمایی خوشه‌های تولیدی-صادراتی در پسکرانههای مرزی.
- تخصیص بودجه جهت آموزش نیروهای محلی در حوزه‌های بازرگانی، لجستیک و خدمات مرزی با هدف اشتغال‌زایی هدفمند.
- اتصال پایانه‌ها به زیرساخت‌های ریلی و جاده‌ای ملی برای تسهیل ارتباط با مراکز تولید داخلی.
۷. سیاست‌گذاری نظارتی و ارزیابی عملکرد
- طراحی شاخص‌های کلیدی عملکرد پایانه‌ها (KPI) شامل زمان ترخیص، حجم صادرات، مدت توقف کامیون‌ها و سطح رضایت فعالان اقتصادی.
- راه‌اندازی سامانه شکایت و پیشنهادات فعالان اقتصادی و رانندگان به‌صورت آنلاین.
- ارزیابی فصلی عملکرد هر پایانه با گزارش رسمی به شورای عالی پایانه‌های مرزی و انتشار عمومی خلاصه آن جهت شفاف‌سازی.
این سیاست‌ها در صورت اجرا، می‌توانند ظرف مدت ۳ تا ۵ سال پایانه‌های مرزی ایران را از وضعیت سنتی و ناکارآمد فعلی به مدل‌های مدرن، هوشمند، شفاف و اقتصادی ارتقا داده و نقش مرز را از نقطه عبور صرف، به کانون خلق ارزش اقتصادی ملی و منطقه‌ای تبدیل نمایند.
ثبت دیدگاه در مورد مطلب
دیدگاه های کاربران